Washington’daki Merkez Bankası uzmanları dünyanın ana para birimlerinin gelecekteki eğilimlerini tahmin edecek bir model geliştirdi. Döviz piyasası ile alakalı olarak diğer ülkelerin iktisatçılarından çok daha fazla bilgiye sahiptiler ve modellerinin başarılı olacağını düşünüyorlardı. Aylar boyu bu proje üzerinde çalıştılar ve sonunda makineyi çalıştıracakları gün geldi…

Günler sonra bu deneyin başarısız olduğu anlaşıldı. O zamanki Merkez Bankası Başkanı Alan Greenspan “Bu projeye yapmış olduğumuz zaman, çaba ve insan yatırımının getirisi bir hiç oldu” dedi. Belki de bu sonuç çok da şaşırtıcı değildi. Döviz piyasası her yıl trilyonlarca dolarlık spekülatif yatırım çeker ve insanlar kur hareketlerini tahmin etmeye çalışır. Ancak bu piyasa, belki de en dalgalı ve en sürprizli piyasadır.

Yurtdışına seyehat ettiğinizde hepimiz bir çeşit döviz spekülatörü oluruz. Dolarları ve sterlinleri, pesoya ya da euroya çevirdiğimizde esasında yabancı para birimine yatırım yapıyoruzdur. Evimize geri dönene kadar, almış olduğumuz paranın değeri artar ya da düşer.

Döviz piyasaları, yatırımcıların döviz alıp sattığı pazardır. Dünyanın en eski kurumlarından biridir. Tarihi Roma İmparatorluğu’na hatta daha öncesine dayanır. Paranın ve küresel ticaretin doğuşundan beri, döviz piyasası da var olmuştur. Fakat Romalılar, günümüzün küresel piyasasının karmaşıklığını ve kapsamını görecek olsa, her halde dudakları uçuklardı.

Euro ve Para Toplulukları

Farklı ülkelerin aynı para birimini paylaştığı para birliklerinin en ünlü örneği eurodur. 2015 itibariyle 19 üyeli bir birliktir. Bundan önce Avrupa Döviz Kuru Mekanizması, üyelerin birbirlerini ekonomilerini takip etmesini sağlıyordu. 2002’de Euro, üye ülkelerin para birimlerinin yerini aldı.

Para birlikleri oluşturma gayretleri, hükümetler bağımsız ekonomi politikaları izlediği için başarısız olmuştur. Ancak Euro’nun kurucuları, tüm Euro bölgesi için faiz oranlarını belirleyecek bir merkez bankası kurarak ve hükümetlerin borç alacağı ve harcayacağı miktarlara sınırlar koyarak bu sorunu çözmüştür. Yakın zamanda, sırasıyla Körfez ülkelerinde ve Latin Amerika’da para toplulukları oluşturma olasılığından söz edilmektedir. Yatırımcılar her yıl trilyonlarca dolarlık döviz alır, satar. Bu yatırımcılar, doların değeri artsa Amerika Birleşik Devletleri’nden ithalat pahalanacağı için kârlılığını kaybedecek şirketler olabilir.

Dövizdeki değer değişimlerinden korunacak ve kendilerini riske karşı koruyacak yöntemler bulmaya çalışırlar. Bazen hükümetler dövize yatırım yaparak kurlarını belirli bir düzeyde tutmaya çalışır. Bazen bir kurum geleceğine dair öngürüleri olan yatırımcılar ve serbest yatırım fonu yöneticileri döviz sektöründe işlem yapar. Bazen de biz turistler dövize yatarım yaparız.

Bir döviz kurunun dalgalanmasının ardında pek çok sebep vardır. Fakat iki tanesi, dövizi belirgin biçimde etkiler. İlki bir döviz kurunun, ilişkilendiği ve basıldığı ülkenin ekonomik sağlığına dair tahminlerle ilişikli olarak yükselmesi ve düşmesidir. İkincisi, döviz yatırımcılarının en çok getirisi olacak kurlara yönelmesidir. Bir ülkede faiz oranlarının yüksek olması, devlet tahvilleri ve ülkedeki diğer yatırım fırsatlarının, faiz oranlarının düşük olduğu bir ülkeye kıyasla daha kârlı olacağı anlamına gelir. Dünyanın her yerinden yatırımcılar bunları satın alır. ülkenin yatırım araçları için artan talep, para biriminin değerini de arttırır. Bunun tersine, oranlar düşükse ve insanlar o para birimindeki yatırımlarını elden çıkarıyorsa, kur düşer.

Davranışsal iktisadın beş ilkesi

1. İnsanlar ahlak ve değer yargılarıyla hareket eder. Genellikle daha çok kâr edecek şekilde değil de “doğru” olduğunu düşündükleri şekilde hareket ederler.
2. İnsanlar, paranın dahil olduğu ve olmadığı durumlarda bir hayli parklı yargılar uygular. Piyasa ve sosyal bağlamları ayrıştırırlar Ancak neo-klasik iktisatçıya göre arkadaşınıza yılbaşında 20 dolarlık kitap vermekle 20 dolar vermek arasında bir fark yoktur.
3. İnsanlar finansal yatırımda irrasyoneldir. Yakın zamandaki olaylara, uzun vadeden daha çok önem verirler ve olasılıkları çok iyi hesaplayamazlar. Aynı şekilde para kaybı karşısında iyi tepki gösteremezler. Yatırımlarından vazgeçmeleri bir hayli zordur. Çünkü kuvvetli bir sahiplenme duyguları vardır.
4. İnsanlar, en ideal davranışı bulmak için kendilerini sorgulamak yerine alışkanlıklarına göre hareket eder. Can çıkar huy çıkmaz.
5. İnsanlar, kendi deneyimlerinin toplamıdır. Genellikle kendi bireysel yargıları yerine başkalarına bakarak karar verirler.